50 гадоў Хельсінкскаму акту: чаму гэта важна для Беларусі і свету

У гэтыя дні праходзіць канферэнцыя Helsinki+50, прысвечаная 50-годдзю падпісання Хельсінкскага заключнага акта 1975 года. Тады 35 краін, уключаючы СССР, дамовіліся аб тым, што бяспека ў Еўропе немагчымая без правоў чалавека. Гэтая дамова змяніла ход халоднай вайны. Яна да гэтага часу вызначае лёсы краін, у тым ліку Беларусі.

Мерапрыемства арганізавана Міністэрствам замежных спраў Фінляндыі пры ўдзеле прадстаўнікоў дзяржаў-удзельніц АБСЕ, праваабарончых арганізацый і экспертаў. Падрабязней — на сайце МЗС Фінляндыі (um.fi).

Пра Хельсінкскія пагадненні

Для Хельсінкскага заключнага акта былі падрыхтаваныя тры наборы пагадненняў. Дыпламаты называлі іх "кошыкамі".

• 1-ы кошык – бяспека ў Еўропе: непарушнасць межаў, тэрытарыяльная цэласнасць дзяржаў, узгадненне мер умацавання даверу ў вайсковай сферы (папярэднія паведамленні пра вайсковыя вучэнні і буйныя перасоўванні войскаў, прысутнасць назіральнікаў на вайсковых вучэннях), мірнае ўрэгуляванне спрэчак, адмова ад ужывання сілы. Гэты кошык быў асабліва важны для СССР.
• 2-і кошык – супрацоўніцтва: эканоміка (гандаль, прамысловасць, транспарт, энергетыка), навука і тэхніка (абмен ведамі і тэхналогіямі), навакольнае асяроддзе, культурныя абмены
• 3-і кошык – правы чалавека: узгадненне абавязацельстваў па пытаннях правоў чалавека і асноўных свабод, у тым ліку свабоды перамяшчэння, кантактаў, інфармацыі, культуры і адукацыі, права на працу, права на адукацыю і медыцынскае абслугоўванне; роўнасць і права народаў распараджацца сваёй лёсам, вызначаць свой унутраны і знешні палітычны статус.

“Кошыкі правоў чалавека” дамагліся заходнія краіны. У той момант гэта прагучала рэвалюцыйна. СССР планаваў працаваць з гуманітарным блокам павярхоўна. Аднак адным з пунктаў Хельсінкскіх пагадненняў было патрабаванне апублікаваць гэтыя дакументы ў газетах ва ўсіх краінах – удзельніцах канферэнцыі. І ў Савецкім Саюзе пункты пагадненняў былі надрукаваныя ў газеце "Праўда".

Чаму Беларуская «Хельсінкская» Камітэт?

Пасля публікацыі Хельсінкскіх пагадненняў у газеце “Праўда” ў розных краінах сацлагера пачалі з’яўляцца «хельсінкскія» незалежныя групы грамадзян, якія сталі сачыць за выкананнем падпісанага дакумента.

У дысідэнтаў з’явілася фармалізаваная прававая і маральная аснова для супраціву, крытыкі парушэнняў правоў чалавека з боку камуністычных рэжымаў і для арганізацыі рухаў за дэмакратычныя перамены.

• 12 мая 1976 года на прэс-канферэнцыі, скліканай у кватэры акадэміка Андрэя Сахарава, было абвешчана пра стварэнне Маскоўскай Хельсінкскай групы.
• 9 лістапада 1976 года з’явілася Украінская грамадская група садзейнічання выкананню Хельсінкскіх пагадненняў.
• 27 лістапада 1976 года – Літоўская Хельсінкская група.
• Студзень 1977 – Грузінская Хельсінкская група і г.д.

Актывісты польскай «Салідарнасці» спасылаліся на Хельсінкскі акт, сцвярджаючы, што іх патрабаванні – гэта не «падрыў сацыялізму», а рэалізацыя міжнародных абавязацельстваў, якія сама Польшча публічна ўзяла на сябе.

1 лістапада 1995 года быў афіцыйна зарэгістраваны Беларуская Хельсінкская Камітэт. Хельсінкскі як адсылка да каштоўнаснай складовай дакумента, які змяніў свет.

На канферэнцыі Helsinki+50

Экспертка Беларускага Хельсінкскага камітэта Кацярына Дзейкала і экспертка Праваабарончага цэнтра “Вясна” Наталля Сацункевіч выступілі на сайд-івенце Канферэнцыі, прысвечаным пераследу беларускіх праваабаронцаў. З праграмнай прамовай выступіла Святлана Ціханоўская.

Кацярына Дзейкала асабліва падкрэсліла, што сёння перад беларускімі праваабаронцамі стаіць задача, якая выходзіць за межы іх паўсядзённай працы. Гэта неабходнасць захаваць беларускія праваабарончыя арганізацыі на інстытуцыйным узроўні, захаваць сектар як інстытут, каб вярнуць яго ў краіну, калі з’явіцца магчымасць.

Дзейкала: «Гэта ў тым ліку азначае неабходнасць захоўваць нашы арганізацыі і каманды ўстойлівымі, каб мы былі гатовыя адыграць сваю ролю ў пераходны перыяд у Беларусі, бо для дэмакратычных перамен, правядзення комплекснай прававой рэформы, канстытуцыйнага працэсу і, будзем спадзявацца, належнага прыцягнення да адказнасці вінаватых праца праваабаронцаў, у тым ліку грамадскі кантроль і экспертыза, абсалютна неабходная».

Кацярына таксама падкрэсліла, што захаванне грамадзянскага сектара гэтак жа, як і эфектыўнае прыцягненне да адказнасці — два неабходныя ўмовы для ўстойлівасці беларускага грамадства і дэмакратычнай Беларусі. А ўстойлівая і дэмакратычная Беларусь, у сваю чаргу, надзвычай важная для ўстойлівай і бяспечнай Еўропы.

Праваабаронцы таксама адзначылі важнасць падтрымкі беларусаў у выгнанні, важнасць уключэння ў еўрапейскі кантэкст беларусаў, якія знаходзяцца ўнутры краіны, праз пашырэнне адукацыйных, культурных і іншых магчымасцей. Гэта ў тым ліку важна для балансу ў кантэксце дзяржаўнай і расійскай прапаганды.